علم تعبیر خواب، علمی وهبی و خدادادی است، نه کسبی، و نمی‌شود از راه آموزش آن را فراگرفت. خداوند متعال به هر كه بخواهد، استعداد تعبیر خواب و خواب‌گزاری عطا می‌کند. در بحث تعبیر خواب، علاوه‌بر ذوق و استعداد شخص معبّر و خواب‌گزار، طبیعت شخص خواب‌بین، محیطی که در آن زندگی می‌کند، افكار و مشغولیت‌هایی كه دارد، حتی فصل و موسمی كه در آن به‌سر می‌برد، همچنین وضعیت اخلاقی و رفتاری وی، همه نقش دارند. گاه دو شخص یك‌جور خواب می‌بینند، امّا تعبیر خواب آن‌ها بر حسب وضعیت هر یک متفاوت است. نكته دیگر این‌که اطلاعاتی كه از تعبیر خواب به‌دست میآید بر پایه قیاس و گمان است، نه علم قطعی و یقینی.
خواب‌ها انواع زیادی دارند كه سه نوع شناخته‌شده آن‌ها در پرتو احادیث نبوی عبارت است از:
1. بُشری (بشارت، مژده)، كه در آن رسیدن خبر خوش و یا وقوع اتفاق نیکویی از جانب خداوند به انسان مژده داده می‌شود؛ به این نوع خواب‌ها «مُبشّرات» [و رؤیاهای صادقه و صالحه] می‌گویند.
2. خوابهای بد و ترسناك، كه در این نوع خواب‌ها غالباً شیطان دخل و تصرف دارد.
3. حدیث‌النفس، در این نوع خواب‌ها انسان با خودش هم‌صحبت می‌شود و این خواب‌ها زاییده افكار و انعکاس اتفاقات روزمره پیرامون شخص است؛ در واقع دغدغه‌هایی كه شخص در طول روز با آن‌ها دست به گریبان بوده است، در خوابش انعکاس می‌یابد.
گفتنی‌ست انسان امروزی که اكثر گرفتار مشکلات و دغدغه‌های مادی یا روحی ـ روانی است، بیشتر خواب‌هایش از دو نوع اخیر‌اند، یا شیطان در آن‌ها دخل و تصرف دارد و یا اتفاقات و دغدغه‌های روزمره در خواب افراد انعکاس می‌یابد. در چنین شرایطی اگر شخص خواب پریشان و یا ترسناکی ببیند، دچار ترس و اضطراب شده و نگران می‌شود که نکند اتفاق بدی در انتظارش است؛ و اگر به‌ظاهر چیز خوبی در خواب ببیند، گمان می‌برد که مژده‌ای به او رسیده است و به امیدهای واهی و خیالی دل می‌بندد. غالباً بیشتر افراد در هر دو صورت، از کسی یا کسانی که نسبت‌به آن‌ها اعتماد یا اعتقادی دارند، جویای تعبیر خواب‌شان می‌شوند. بنده بنا به تجربه شخصی، با این قبیل سؤال‌ها بسیار مواجه شده‌ام؛ لذا ضروری دیدم در رابطه با این موضوع هر آنچه را كه به‌صورت صحیح و مستند از قرآن و احادیث نبوی و یا از علما و اولیاءالله ثابت است، گردآوری كنم.
علمای كرام می‌فرمایند كه رؤیاهای صادقه، یك‌چهل‌وششم نبوّت هستند. تشریح این سخن این است كه رسول‌اكرم، صلّیاللهعلیهوسلّم، قبل از این‌كه به پیامبری مبعوث شوند و اولین وحی در غار حراء بر ایشان نازل شود، به مدت شش‌ماه رؤیای صادقه می‌دیدند و هر آنچه را كه ایشان در خواب می‌دیدند، به همان شكل در بیداری اتفاق می‌افتاد. كل دوران نبوّت آن‌حضرت، 23 سال بود که شش‌ماه یك‌چهل‌وششم آن می‌شود؛ بنابراین رؤیاهای صادقه را یك‌چهل‌وششم نبوّت گفته‌اند. خواب پیامبران وحی بود، چنان‌كه فرمان قربانی كردن حضرت اسماعیل، علیه‌السلام، در خواب به حضرت ابراهیم، علیه‌السلام، وحی شد. خداوند متعال گاهی با رؤیاهای صادقه برخی بندگانش را نیز راهنمایی میكند. [بنابراین، «مُبشّرات» عبارت از همان رؤیاهای صادقه هستند كه ثمره و میوه ریاضت‌ها و مجاهدات روحی‌اند و باید آن‌ها را به‌منزله پاداش و جزایی از جانب خداوند متعال تلقی كرد؛ زیرا این‌گونه رؤیاها یكی از درجات كشف است.(شرقاوی، گامی فراسوی روان‌شناسی اسلامی: 332)]
حقیقت خواب
قبل از هر چیز لازم است بدانیم حقیقت خواب چیست. خواب یكی از آیات و نشانه‌های خداوند است. هنگامی‌كه انسان به خواب فرومی‌رود، روحش از پنجره جسم خارج شده و به طرف عالم بالا و آسمان‌ها به پرواز درمی‌آید و هر آنچه را كه روح در این سیر و سیاحت مشاهده میكند، به شكل خواب در ذهن شخص مجسم می‌شود. سیدنا عمر فاروق، رضی‌الله‌عنه، می‌فرماید: «آدمی چون به خواب می‌رود، روحش به‌طرف آسمان عروج میكند. پیش از رسیدن روح به آسمان، هر آنچه را شخص در خواب می‌بیند، «حُلم» است [که تعبیری ندارد]؛ اما آنچه پس از رسیدن روح به آسمان می‌بیند، «رؤیا» است ـ که این خواب صحیح و درست است ـ».(ظاهری، الإرشادات فی العبارات: ص11)
در قرآن كریم چندین واژه برای خواب آمده است، از جمله «حُلم» كه جمع آن «أحلام» است، همچنین «منام» و «رؤیا». در احادیث نیز واژه «رؤیا» آمده است، و از خوابهای صادق و نیکو به «مُبشّرات» نیز یاد شده است، چنان‌که در حدیث شریف آمده است: «از نبوّت، جز مُبشّرات چیزی باقی نمانده است». به‌طورعام واژه «أحلام» برای خوابهای بد و ناپسند به‌کار می‌رود و «رؤیا» برای خوابهای صادق و نیکو.
در اصل علم تعبیر خواب از معجزات حضرت یوسف، علیه‌السلام، بود. رسولالله، صلّیاللهعلیهوسلّم، نیز اغلب بعد از نماز صبح خوابهای صحابه را تعبیر می‌كرد. خداوند متعال از میان امت رسولالله، صلّیاللهعلیهوسلّم، امام محمّدبن‌سیرین، رحمت‌الله‌علیه، را امام علم تعبیر خواب قرار داد، که علما تعبیرهای شگفت‌انگیز ایشان را گردآوری كرده‌اند. ابن‌سیرین می‌گوید که لازم نیست هر خوابی را كه انسان می‌بیند دنبال تعبیر آن باشد، بلكه خوابی شایسته تعبیر است كه از طرف الله تعالی به انسان نشان داده شود، و آن خوابی است که فرشته مأمور خواب‌ها، «روحائیل»، آن را از لوح محفوظ به انسان نشان می‌دهد.(همان: 12) علاوه‌بر ابن‌سیرین، بسیاری از علمای این امت نیز به‌طور خدادادی با علم تعبیر خواب مناسبت داشته و دارند و وقتی خوابی برای آنان بازگو شود، تعبیر آن به ذهن‌شان القا می‌گردد.(همان)
گفتنی‌ست هر آنچه را انسان در خواب می‌بیند، لازم نیست تعبیر آن به همان شکل باشد، چنان‌که در حدیث نبوی از نوشیدن شیر به دست‌یافتن به علم تعبیر شده است. نکته مهم دیگر این است که از بیان خواب پیش هر كس جداً باید خودداری کرد؛ خواب را باید برای كسی تعریف کرد كه هم عالم به كتاب‌الله و سنّت رسولالله، صلّیاللهعلیهوسلّم، باشد و هم عامل به آن. مسئله مهم دیگر این‌که خوابهای بد و پریشان را كه شیطان در ایجاد آن‌ها نقش دارد، نباید برای کسی تعریف کرد، ممنوعیت این امر در روایات نیز آمده است. رسولالله، صلّیاللهعلیهوسلّم، در همین خصوص می‌فرماید: هنگامی‌كه یكی از شما خواب بد و پریشانی می‌بیند، بعد از بیدارشدن سه‌بار به طرف چپ خود تف كند و «أعوذبالله …» بخواند.
یكی از علایم خواب راست و رؤیای صادق این است که با جزئیاتش در خاطر شخص می‌ماند؛ امّا خواب بیهوده و پریشان یا در ذهن نمی‌ماند و اگر بماند به صورت پراكنده و نامفهوم است. كسی که خوابی دیده است، تا زمانی‌كه آن‌را پیش یک عالم دین و فرد خیرخواه و نیک‌اندیش بیان نکرده است، پیش کس دیگری بازگو نکند؛ زیرا تعبیری که اولین شنونده خواب می‌کند، اکثراً به همان شکل برای ببینده خواب اتفاق می‌افتد.
یكی از ارادتمندان شیخ‌الهند مولانا محمودالحسن، رحمت‌الله‌علیه، (رهبر مسلمانان هند) در خواب دید که مرغابی‌ای از طرف شهر شاه‌جهان‌پور پرواز کرد و بر بام خانه او نشست. وی از شیخ‌الهند جویای تعبیر خوابش شد. شیخ‌الهند به‌شوخی گفت: اگر به ما شیرینی بدهی ماهیانه بیست روپیه به تو حقوق کارمندی می‌رسد وگرنه یازده روپیه می‌رسد. [این واقعه بیش از یک قرن پیش اتفاق افتاده و در آن زمان ارزش روپیه با ارزش آن در حال حاضر بسیار متفاوت بوده است؛ همچنین در آن زمان یازده تا بیست روپیه حقوق متوسط یک کارمند جزء بوده است.] وی حیر‌ت‌زده پرسید: حضرت شما عدد یازده و بیست را چگونه به‌دست آوردید. شیخ‌الهند پاسخ داد: از نشستن مرغابی بر بام خانه‌ات این در دلم آمد كه مرغابی پرنده حلال‌گوشتی است و آمدنش به خانه تو علامت دست‌یافتن تو به رزق حلال است. در زبان عربی به مرغابی بط می‌گویند، بط هم با تشدید و هم بدون تشدید نوشته می‌شود، و با حساب ابجد، ب معادل 2 و ط معادل 9 است. اگر ط را مشدّد بدانیم عدد 20 به‌دست میآید و بدون تشدید عدد 11. در چنین وضعی خواب‌گزار مخیر است از دو صورت به اختیار خود یكی را برگزیند.
از این جریان برخی از جنبه‌های علم خواب‌گزاری نیز روشن می‌شود: اول این‌كه تعبیر خواب را باید از یك عالم معتبر و باعمل پرسید؛ دوم این‌كه خواب‌گزار مرغ را طبق علم و فهمش نشانه كسب رزق تعبیر کرد و برای بیان مقدار رزق بر حسب محاسبه و تشخیص خود عددی را ذکر کرد؛ دیگر این‌که لازم نیست اگر كس دیگری چنین خوابی دید، تعبیر آن عین همین تعبیر باشد.
مدت تحقّق تعبیر خواب
درباره این‌که تعبیر خواب پس از چه مدتی تحقّق می‌یابد، معیار مشخص یا اصول دقیقی وجود ندارد. آنچه در قرآن مجید آمده است، خواب دو تن از انبیا الهی، حضرت ابراهیم و حضرت یوسف، است. حضرت ابراهیم، علیه‌السلام، در خواب دید كه به ایشان از جانب خداوند امر شد فرزندش را قربانی كند، و ازآن‌جاکه خواب انبیا وحی است، ایشان برای اجرای فرمان الهی درنگ نکرد؛ خواب را با فرزندش درمیان گذاشت، او نیز برای تحقّق فرمان الهی آماده شد و هر دو به قربان‌گاه رفتند، اما کارد به حکم پروردگار اجازه بریدن گلوی حضرت اسماعیل را نیافت، و آن‌دو از این آزمون الهی سربلند بیرون آمدند و در عوض، خداوند قوچی را برای قربانی فرستاد.
حضرت یوسف، علیه‌السلام، نیز در خواب دید که یازده ستاره به همراه ماه و خورشید در مقابل ایشان به سجده افتادند. تعبیر این خواب طبق یك روایت پس از بیست سال و طبق روایتی دیگر پس از سی‌سال به وقوع پیوست، آن‌گاه كه حضرت یوسف حاكم مصر شد و پدر و مادر و یازده برادرش جهت ادای احترام در مقابل ایشان سجده تعظیمی به‌جا آوردند. [در برخی شرایع پیشین سجده تعظیمی و نه تعبّدی، برای ادای احترام جایز بود که آن‌هم در شریعت اسلام ممنوع گردید.]
حال سؤال این‌جاست كه خواب حضرت یوسف نیز خواب یک پیامبر الهی بود، پس چرا تعبیر آن با تأخیر همراه شد؟ در جواب باید گفت که تفاوت بین این دو خواب در این است كه خواب حضرت ابراهیم حاوی فرمانی الهی بود كه تأخیر در اجرای آن خلاف شأن پیامبری بود؛ بعكس خواب حضرت یوسف که حاوی فرمانی نبود، بلكه به‌طور تمثیل اتفاقی به ایشان در خواب نشان داده شد که تحقّق عملی آن در آن زمان امكان‌پذیر نبود و پس از چند دهه و فراهم شدن شرایط به واقعیت پیوست.
علامه خلیل ظاهری به نقل از امام محمّدبن‌سیرین می‌نویسد که زمان تحقّق تعبیر خواب به اعتبار زمان دیدن خواب نیز متفاوت است، به‌طور مثال:
1. خوابی كه در حصه ابتدایی شب دیده شود، حداقل بیست سال بعد تعبیر آن ظاهر می‌شود؛
2. خوابی كه در آخر شب دیده شود، تقریباً تعبیر آن زود ظاهر می‌شود؛
3. خوابی كه بعد از طلوع فجر دیده شود، تعبیر آن طی یك ماه به وقوع می‌پیوندد؛
4. نهایت مدت تحقّق خواب بیست سال است، چراكه تعبیر خواب حضرت یوسف، علیه‌السلام، پس از بیست سال به وقوع پیوست.(همان: 13) والله أعلم.
این را نیز باید به‌خاطر سپرد كه این محاسبه‌ها بر مبنای قیاس و تخمین است و قطعی نیست؛ زیرا در این باره احکام و توضیحات واضح و روشنی از قرآن و سنّت در دست ما نیست.
چند نكته پیرامون تعبیر خواب
باید دانست که خواب دیدن در اختیارآدمی نیست؛ بر همین اساس اگر شخصی خود را در بهشت در میان خیل فرشتگان دید، امّا رفتار و كردارش خلاف شریعت بود، با دیدن چنین خوابی در شمار نیكان و صالحان قرار نمی‌گیرد. همچنین اگر شخصی خود را در میان آتش جهنّم دید، این شخص با دیدن این خواب در شمار فاسقان و كافران قرار نمی‌گیرد. البته این‌گونه خواب‌ها می‌تواند یک نشانه و علامت باشد؛ دیدن بهشت نشانه این‌كه شخص توفیق می‌یابد عمل شایسته و نیكی انجام دهد، و دیدن جهنّم نشانه این‌که شخص به عمل بدی مبتلاست و باید از آن پرهیز کند.
بعضی از مردم برای خواب اهمیت فوق‌العاده‌ای قائل‌اند و باور دارند كه بر اثر خواب دگرگونی‌هایی در زندگی‌شان پدید میآید. چنان‌كه قبلاً گذشت دیدن یا ندیدن خواب در اختیار انسان نیست؛ به‌همین علت هیچ حكم و سزا و پاداشی بر آن مترتب نیست.
در بین مردم مشهور است كه اگر كسی در خواب ببیند كه شخصی فوت كرده است، عمر آن شخص فزونی می‌یابد. بنیاد این پندار بر این تصور استوار است كه تعبیر خواب برعكس ظاهر می‌شود، درحالی‌كه چنین پنداری هیچ‌گونه اساسی ندارد.
از بعضی روایات چنین برمی‌آید كه تعبیر برخی خواب‌ها در حق دیگران ظاهر می‌شود. مثلاً گاهی تعبیر خواب در حق نزدیكان، یا فرد هم‌نام و یا هم‌شكل ظاهر می‌شود. علامه ابن‌شاهین ظاهری در كتاب «تعبیرخواب» روایتی را ذكر كرده است كه رسول‌خدا، صلّیاللهعلیهوسلّم، در خواب دید كه ابنابیالعاص پس از وفات در بهشت است، درحالی‌كه او مشرك بود؛ بنابراین رسول‌اكرم، صلّیاللهعلیهوسلّم، برای عتاب‌بن‌اسید دعا كرد تا خدا او را وارد بهشت كند، چرا كه عتاب، رضی‌الله‌عنه، شبیه و هم‌شكل ابنابیالعاص بود.
اگر خوابی تكرار شد حتی بعد از این‌كه تعبیر آن به وقوع پیوسته بود، از سه حالت خالی نیست: 1ـ یادآور نعمتی است كه شكر آن را به‌جا آورده نشده است؛ 2ـ از گناهی برحذر می‌دارد كه شخص از ارتكاب آن توبه نكرده است؛ 3ـ خبر از قرضی می‌دهد كه بر گردن میت است.
ازآن‌جا كه توده مردم به خواندن كتاب‌های تعبیر خواب علاقه نشان می‌دهند، امروزه انتشار این قبیل كتاب‌ها رونق بسیاری یافته و به منبع درآمدی برای برخی ناشران تبدیل شده است. در این تعبیرنامهها فهرستی طولانی از اسامی چیزهای مختلف ذكر شده و توضیح داده شده كه دیدن آن‌ها در خواب چه تعبیری دارد. خواب‌بین برای تعبیر خوابش به این كتاب‌ها مراجعه و طبق آنچه در كتاب آمده خوابش را تعبیر میكند؛ درحالی‌كه اكثر این تعبیرنامهها غیرمستند هستند و ممكن است استفاده از آن‌ها برای تعبیر خواب پیامدهای بدی نیز به دنبال داشته باشد. خواب‌گزاران این اصل را درباره تعبیر خواب بیان كرده‌اند كه اكثر خواب‌ها طبق اولین تعبیر ظاهر می‌شوند؛ حال اگر فرد عادی و نا‌آگاهی با مراجعه به این نوع كتاب‌ها خوابش را اشتباه تعبیر كند، امكان دارد تعبیر خوابش همان‌گونه رخ دهد و وی به مشكل و پریشانی گرفتار شود. مثال این تعبیرنامهها به كتاب‌هایی می‌ماند كه حاوی فهرست داروها هستند و در آن‌ها توضیح داده شده كه هر دارو چه خاصیتی دارد و دوای چه درد و بیماریی است. اگر برای درمان بیماری‌ها، مراجعه به كتاب‌های داورشناسی كفایت می‌كرد، در آن صورت نیازی به پزشك و به بیمارستان نبود. پس برای آگاهی از تعبیر خواب، مراجعه به كتاب‌های تعبیر خواب توصیه نمی‌شود و شایسته است برای دریافت تعبیر خواب به عالمان آگاه و باعمل و كسانی كه در زمینه خواب‌گزاری مهارت دارند مراجعه شود و نباید شخص خوابش را برای افراد بی‌علم و ناآگاه بیان كند.